Πάμε Θέατρο | «Ιλιάδα»: Μία επική τραγωδία στα όρια του επικού θεάτρου!

Η παράσταση της Ιλιάδας ξεκίνησε το ταξίδι της το περασμένο καλοκαίρι, ενταγμένη στο πρόγραμμα του Φεστιβάλ Αθηνών. Έκτοτε, επέκτεινε το ταξίδι της σε θέατρα της Ελλάδας και του εξωτερικού, λαμβάνοντας διθυραμβικές κριτικές στο Άμστερνταμ  ενώ αυτόν τον καιρό επαναλαμβάνεται στο θέατρο Χώρα της Κυψέλης, με την προγραμματισμένη τελευταία παράσταση για τις 13 Απριλίου.

Η Ιλιάδα αποτελεί το πρώτο επιτυχημένο εγχείρημα παρουσίασης του γνωστού ομηρικού έπους στη θεατρική σκηνή. Αφορμή αποτέλεσε η πρόσφατη ολοκλήρωση της μετάφρασης ολόκληρου του ομηρικού δράματος δια χειρός Δημήτρη Μαρωνίτη, περιλαμβανομένων και των 24 ραψωδιών, μία μετάφραση που δικαίως έχει χαρακτηριστεί και θα χαρακτηρίζεται σπουδαίας αξίας, σύγχρονη ακριβώς όσο πρέπει, σύγχρονη ως εκεί που το σύγχρονο συναντά το διαχρονικό, το αρχαίο, ως εκεί ώστε το σύγχρονο να γίνει αρχαίο και αντίστροφα, στο πλαίσιο της πλήρους κατανόησης της επικής ομηρικής ποίησης της Ιλιάδας.

Ο μύθος της Ιλιάδας είναι γνωστός. Ο σκηνοθέτης της παράστασης, Στάθης Λιβαθινός, στη δική του Ιλιάδα, επιλέγει να συνδιαλεχθεί με ένα μέρος της Ιλιάδας του Ομήρου, εκκινώντας και τερματίζοντας το ταξίδι σε διαφορετικά σημεία από τα γνωστά. Το αποτέλεσμα είναι δίχως υπερβολές επικό. Δεν έχει σημασία που η ιστορία δεν παρουσιάζεται ολόκληρη στην εξέλιξη της, το μήνυμα πίσω από την Ιλιάδα προσφέρεται αυτούσιο και σαφές: είναι ο άνθρωπος και η φύση του ανθρώπου, είναι ο πόλεμος και ο οδυρμός του πολέμου.

Η ιστορία εκκινεί με αφορμή το διάλογο εμπάθειας ανάμεσα σε Αγαμέμνονα και Αχιλλέα, που πέρα από μία απλή αφορμή, συντελεί και σε λόγο γέννησης του έργου, ίσως τον λόγο. Εξάλλου, όπως σημειώνει και ο Μαρωνίτης, ο ιλιαδικός μύθος εστιάζεται εξαρχής στην ουλομένην μήνιν του Αχιλλέα και στα θανάσιμα παρεπόμενά της για Αχαιούς και Τρώες, που απολήγουν στον βίαιο φόνο του Πάτροκλου από τον Έκτορα και του Έκτορα από τον Αχιλλέα. Ένας τόσο Α-σήμαντος λόγος θα γίνει Κύριος λόγος παθών. Οδηγεί σταδιακά στην αποξένωση και την καταστροφή, φτάνει τον Άνθρωπο σε Απάνθρωπο, αναδεικνύοντας την τραγωδία στη ζωή και το θάνατο. Καταλήγει τελικά στην καμπή μιας αδιέξοδης τραγωδίας, η έξοδος της οποίας επιφυλάσσεται για την τελευταία ραψωδία του έπους. Όπου το αμοιβαίο πένθος (του Αχιλλέα για τον Πάτροκλο και του Πριάμου για τον Έκτορα) αντιστρέφει την αμοιβαία τους εμπάθεια σε αμοιβαία συμπάθεια, καταλήγοντας στην προσωρινή αναστολή του ιλιαδικού πολέμου. Γιατί με την ταφή του Έκτορα, το έπος της Ιλιάδας, φτάνοντας στο συντελικό του όριο, ορίζει το τέλος του.

 Μία επική τραγωδία, όπου όλα τα πρόσωπα είναι τραγικοί ήρωες της Μοίρας, της μοίρας τους. Θεοί και άνθρωποι, από τον Δία, την Ήρα, την Αθηνά έως τον Αχιλλέα, τον Έκτορα, τον Πάτροκλο, τον Πρίαμο, τον Μενέλαο και τον Αγαμέμνονα πρέπει να την δεχτούν. Και όλα αυτά πρέπει να γίνουν. Γι’ αυτό γίνονται. Είναι η ανάγκη μας να αναβιώσουμε το τραγικό, ή πιο σωστά να το αναγνωρίσουμε. Έρχεται λοιπόν αυτός ο εμβληματικός μύθος να μας θυμίσει για τον άνθρωπο: μία τραγωδία μπροστά στα μάτια του, μία τραγική παράσταση από τον άνθρωπο για τον άνθρωπο. Τα δεινά που σπέρνει ο άνθρωπος και είναι αναγκασμένος να ζήσει. Όλα αυτά θέτουν επί σκηνής οι 15 ηθο-ποιοί που επέλεξε ο Λιβαθινός. Με ευλάβεια αναλαμβάνουν το διπλό ρόλο τους: πότε του αφηγητή και πότε του ενός ή άλλου τραγικού ήρωα του ιλιαδικού μύθου, με τις εναλλαγές από ραψωδό-αφηγητή σε ήρωα του μύθου και αντίστροφα να είναι γρήγορες και να εξυπηρετούνται από τη χρήση διάφορων και διαφορετικών ενδυματολογικών props, έτσι ώστε να γίνονται κατανοητές.

Η δουλειά που έχει τελεστεί στο ερμηνευτικό κομμάτι είναι αντιστοίχως σπουδαία του έργου και του συνολικού εγχειρήματος, αποτελεί άλλωστε και μία των αιτιών που συντελούν και χτίζουν το επικό αυτό θέατρο. Με άψογη κινησιολογία, ουσιαστική εσωτερικότητα και πάθος επί σκηνής ο θίασος οπλίζεται και δοκιμάζει την ποίηση του Ομήρου. Αξιομνημόνευτοι είναι ο Δημήτρης Ήμελλος στο διπλό ρόλο του Αγαμέμνονα και του Ήφαιστου, η Μαρία Σαββίδου στον πολλαπλό ρόλο Θέτιδας, Εκάβης και Μοίρας-κύριου αφηγητή της πλοκής, ενώ ξεχωρίζουν ο Έκτορας του Άρη Τρουπάκη και η Ανδρομάχη της Αμαλίας Τσεκούρα. Κάθε ήρωας έχει βάθος και αποκτά επί σκηνής υπόσταση, τόσο σύγχρονα αρμονισμένη και αληθινή που τρομάζει. Παράλληλα τρομερό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μορφές των Θεών, οι ερμηνείες των οποίων έχουν έξυπνα ντυθεί με στοιχεία χιούμορ, αποδεικνύοντας την ευφυΐα της σκηνοθεσίας. Γενικά, το υποκριτικό επίπεδο είναι πολύ υψηλό και άξιο ειδικής μνείας˙ δεν είναι μάλιστα τυχαίο το γεγονός πως το έργο δουλεύτηκε για περίπου ένα χρόνο πριν πρωτοπαρουσιαστεί.

Πέραν της εντυπωσιακής ερμηνευτικής βάσης που έδωσε στους ηθοποιούς του, ο Λιβαθινός κατάφερε σκηνοθετικά ένα τρομακτικό επίτευγμα: να χτίσει μία σκηνοθεσία έτσι ώστε να αποδώσει το ομηρικό έπος, όπως είναι, ως έπος. Κρατώντας όλα τα δύστοκα κομμάτια και αξιοποιώντας τα σε μερικά από τα πιο άξια λόγου σημεία της παράστασης, διατηρώντας τη συνέχεια του Ομήρου, στα πρότυπα της μετάφρασης του Μαρωνίτη και χρησιμοποιώντας ευφυή και σύγχρονα – δίνοντας όμως αίσθηση διά-χρονου – ευρήματα κατορθώνει το Ακατόρθωτο. Διότι το έπος και δη το εν λόγω ομηρικό, αποτελεί εξ ορισμού ακατόρθωτη έννοια. Απαιτείται τόλμη και θράσος, όπως παραδέχτηκε και ο ίδιος ο σκηνοθέτης, για να καταπιαστεί κανείς μ’ ένα τέτοιο – ή όποιο – έπος. Και ευτυχώς για μας ο Στάθης Λιβαθινός το κατέδειξε με τον πιο αδιαφιλονίκητο τρόπο.

Η σκηνοθετική του ματιά, δένοντας αρμονικά με τη μετάφραση του Μαρωνίτη, καταφεύγει συχνά σε σύγχρονα μέσα και μεθόδους για να φωτίσει την ποίηση του Ομήρου. Η σωματικότητα των υποκριτών με το εύπλαστο και το ευμετάβλητο που τη χαρακτηρίζει – μνεία στους Σι Μιαο Τζε Μάχιμος, Μοναχό Σαολίν και Pauline Huguet για την κινησιολογική προετοιμασία, τη διδασκαλία πολεμικών τεχνών και την επιμέλεια της κίνησης αντίστοιχα – βοηθά πολύ, αφού γίνεται στα χέρια του σκηνοθέτη η πρώτη ύλη για να αποδώσει τις σκηνές μάχης και την ένταση του πολέμου, αυτού του Τραγικού Τρωικού Πολέμου. Και κατορθώνουν – μαζί και οι ηθοποιοί – να τις φέρουν σε πέρας άρτια τεχνικά, με υψηλής αισθητικής κινησιολογία από πλευράς των ρόλων-ηρώων και με την παράλληλη μουσική υπο-στήριξη που μεθοδικά υποβάλλει το θεατή στη φρικαλεότητα του πολέμου.

Παρότι πρόκειται στο σύνολό της για μια παράσταση που απαντά στο είδος τραγωδία, προσιδιάζοντας μάλιστα αρχαία τραγωδία, ο Λιβαθινός δεν διστάζει να προσφύγει σε μοντέρνα σκηνοθετικά ευρήματα και συμβολικά στοιχεία. Σ’ ένα χαοτικό σκηνικό περιβάλλον, με έντονο το industrial στοιχείο, προκαλώντας αισθήματα τρόμου και δέους αντίστοιχα με αυτά του πολέμου, με σωρεία από ρόδες αυτοκινήτων και καπνούς, ο σκηνοθέτης τοποθετεί προσεκτικά τα σώματα των ηθοποιών, οι οποίοι κάθε φορά είτε ως μέρη μίας (σκηνοθετικής) ιδέας (εύρημα) είτε ως ραψωδοί  είτε ως τραγικοί ήρωες, συμμετέχουν στο όλον. Οι ηθοποιοί υπάρχουν στη σκηνή για να εξυπηρετήσουν ένα σκηνοθετικό σκοπό: για να αναπαραστήσουν για παράδειγμα, χρησιμοποιώντας την κίνηση και τη φωνή τους, ένα άρμα ή τα άλογα του Αχιλλέα, τα πλοία των Αχαιών ή το “κυνηγητό” του Έκτορα από τον Αχιλλέα. Στην υλοποίηση των σκηνοθετικών ευρημάτων και ιδεών, απόλυτα λειτουργικό και βοηθητικό χαρακτήρα φέρουν και οι ειδικές κατασκευές των Νεκτάριου Διονυσάτου και Δήμητρας Καίσαρη. Χρησιμοποιώντας σκηνικά αντικείμενα όπως σκάλες, τραπέζια ή ως σύμβολα μερικά παλτά και ρούχα ή ακόμα και μπαλόνια (υποδήλωση του νεκρού άδειου σώματος), θυμίζοντας σφαγείο – υπό τη σκηνογραφική επιμέλεια της Ελένης Μανωλοπούλου, ο θίασος επιβάλλει στο θεατή την ατμόσφαιρα τόσο αρχικά και ειδικά του ομηρικού κειμένου όσο και γενικότερα και πιο συνολικά την αίσθηση του πολέμου. Και ακριβώς το γεγονός πως ο Λιβαθινός χρησιμοποίησε ως βασική ύλη τον ηθοποιό και την τέχνη του (σώμα + λόγος) για να φτάσει ο θεατής να δει τον πόλεμο να συντελείται μπρος στα μάτια του, είναι και το πιο αξιοσημείωτο ίσως και αποδεικνύει τόσο την προσπάθεια που έχει υποβληθεί όσο και το ουσιώδες της σκηνοθεσίας του.

Συγχρόνως στον περιρρέον κλίμα του απόλυτου ιλιαδικού πολέμου, καθολικά συντελεστικό ρόλο έχει η μουσική σύνθεση και ο σχεδιασμός ήχου του Λάμπρου Πηγούνη. Με πλήρως υποβλητικό τόνο, δίνει ρυθμό και ζωή σε όλη την έκταση του λόγου, ενισχύοντας κατά αυτόν τον τρόπο και το ποιητικό της γλώσσας του Ομήρου. Ακούγονται κρουστά κι ηλεκτρικές κιθάρες ή άλλα όργανα όπως λύρα (κρητική, πολίτικη, αρχαία ελληνική), νέυ, ντουντούκ, γκάιντες, καβάλ και κοντραμπάσο, με τις ανατολίτικες επιρροές να είναι εμφανείς (όπου Ανατολή η Τροία, ο χώρος του έργου), ενώ τελικά το αποτέλεσμα της μουσικής σύνθεσης και της ένωσής της με την υποκριτική τέχνη του θιάσου οδηγεί σε συγκλονιστικά αποτελέσματα, προκαλώντας το δέος του θεατή.

Ως συμπέρασμα τελικά κρατώ το ρίγος της φρίκης του πολέμου. Μία προσπάθεια συντελεστών, όπου όλοι πραγματικά εκτελούν το χρέος τους ως συντελεστές, οδηγώντας σε μία ανατριχιαστική εμπειρία, όπου το έπος του Ομήρου δε μένει απλώς σε έναν ξύλινο ποιητικό λόγο, αλλά περνάει κατ’ ουσίαν στο κοινό και μεταμορφώνεται σε επάξιο επικό θέατρο.

Προκύπτει ως αναγκαιότητα λοιπόν η παρουσίαση της επικής τραγωδίας της Ιλιάδας σε θέατρα του εξωτερικού. Ως προς το πλαίσιο αυτό μάλιστα η Ιλιάδα θα παρουσιαστεί το καλοκαίρι στο Διεθνές Φεστιβάλ Κλασικού Θεάτρου της Μέριδα της Ισπανίας στις 18 και στις 19 Ιουλίου. Ο σχολιασμός που έλαβε άλλωστε, τόσο στον ελληνικό όσο και το διεθνή τύπο, το αποδεικνύει ξεκάθαρα: από τη Μόσχα έρχεται η κριτική του Dmitry Trubotchkin (ο οποίος παρευρέθηκε σε παράσταση της Ιλιάδας στην Αθήνα) πως πρόκειται για μία εκ των καλύτερων σύγχρονων παραστάσεων στο παγκόσμιο ρεπερτόριο, ενώ στο Εθνικό Θέατρο του Άμστερνταμ ειπώθηκε πως οι Ραψωδοί της Ιλιάδας διεκδικούν και αξίζουν μία θέση στην Ευρωπαϊκή  σκηνή. Αποτελεί ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου να έρθει αντιμέτωπος με τον άνθρωπο, να συζητήσει με αυτό το Έπος του Ομήρου, να βιώσει το Έπος του Πολέμου και να αφεθεί στο Έπος του Θεάτρου.

Συντελεστές της παράστασης:

Μετάφραση: Δ. Ν. Μαρωνίτης

Σκηνοθεσία: Στάθης Λιβαθινός

Σκηνική Διασκευή & Επεξεργασία: Στάθης Λιβαθινός, Έλσα Αδριανού, με τη συνεργασία των ηθοποιών της παράστασης

Σκηνικά – Κοστούμια: Ελένη Μανωλοπούλου

Μουσική σύνθεση & Σχεδιασμός ήχου: Λάμπρος Πηγούνης

Φωτισμοί: Αλέκος Αναστασίου

Κινησιολογική προετοιμασία & Πολεμικές τέχνες: Σι Μιαο Τζιε Μάχιμος Μοναχός Σαολίν

Επιμέλεια κίνησης: Pauline Huguet

Βοηθοί σκηνοθέτη: Σοφία Γαλανάκη, Νεφέλη Μυρωδιά

Βοηθός Σκηνογράφου: Τίνα Τζόκα

Φωτογραφίες παράστασης: Ελίνα Γιουνανλή

Αφίσα: Σάκης Στριτσίδης

Ερμηνεύουν:

Λευτέρης Αγγελάκης Αργυρώ Ανανιάδου Βασίλης Ανδρέου Δημήτρης Ήμελλος

Νίκος Καρδώνης Νεφέλη Κουρή Γεράσιμος Μιχελής Διονύσης Μπουλάς Γιάννης

Παναγόπουλος Μαρία Σαββίδου Χρήστος Σουγάρης Άρης Τρουπάκης Αμαλία

Τσεκούρα Γιώργος Τσιαντούλας Γιώργος Χριστοδούλου

Kρουστά: Μανούσος Κλαπάκης

Εκτέλεση παραγωγής: Ελίνα Φέσσα

Διεθνείς Πωλήσεις και Μάρκετινγκ: Αλέξανδρος Βρεττός

Παραγωγή:  POLYPLANITY Productions/ Γιολάντα Μαρκοπούλου

Info:

Η επική παράσταση «Ιλιάδα» σε σκηνοθεσία Στάθη Λιβαθινού θα ολοκληρώσει τις παραστάσεις της στο Θέατρο Χώρα την Κυριακή 13 Απριλίου.